I benigni i maligni tumori neendokrinog tkiva mogu lučiti različite hormone, uglavnom peptidne, a mnogi tumori stvaraju više od jednog hormona (Tbl. 76-1). S kliničkog je motrišta ektopično stvaranje hormona važno iz dva razloga.

Prvo, posljedični endokrini sindromi mogu biti prve manifestacije neoplazme ili se mogu pojaviti u kasnijem stadiju bolesti. Endokrine su manifestacije u nekim slučajevima od većeg značaja nego sam tumor, npr. kao u bolesnika s benignim ili sporo rastućim malignomima koji luče hormon koji oslobađa kortikotropin (kortikoliberin; engl. CRH) i uzrokuju galopirajući Cushingov sindrom. Učestalost prepoznavanja ektopičnog stvaranja hormona varira s obzirom na kriterije koji se koriste za postavljanje dijagnoze. Najčešći sindromi od kliničke važnosti su oni s hipersekrecijom adrenokortikotropnog hormona (ACTH), hiperkalcijemijom i hipoglikemijom. Doista, ektopična sekrecija ACTH je odgovorna za 15–20% slučajeva Cushingova sindromom, a ~50% bolesnika s trajnom hiperkalcijemijom ima malignitet prije nego hiperparatireozu. Zbog brzine kojom se razvija sekrecija hormona kod nekih brzo rastućih tumora za postavljanje dijagnoze potrebna je jaka sumnja, a razina hormona može biti povišena nerazmjerno kliničkim manifestacijama.

Drugo, ektopični hormoni služe kao odlični periferni markeri neoplazme. Zbog širokog spektra ektopične sekrecije hormona, mjerenja razine hormona u svrhu pretraživanja i postavljanja dijagnoze nisu isplativa. Ipak, u bolesnika s malignomima za koje je poznato da luče hormone, serijsko mjerenje razine cirkulirajućeg hormona može poslužiti kao pokazatelj potpunog odstranjenja tumora i uspješnosti zračenja ili kemoterapije. Isto tako, recidiv tumora može nagovijestiti ponovni porast razine hormona prije uočljive pojave tumorske tvorbe ili njenih učinaka. Međutim, neki tumori u slučaju recidiva ne luče hormone pa tako mjerenje hormona nije uvijek pouzdan i jedini dokaz tumorske aktivnosti.

LIJEČENJE PARANEOPLASTIČNI ENDOKRINI SINDROMI

Liječenje tumora s ektopičnom sekrecijom hormona mora biti usmjereno na odstranjenje tumora kadgod je moguće. Ako se tumor ne može odstraniti ili je neizlječiv, tada se koristi specifična terapija koja izravno inhibira lučenje hormona (oktreotid za ektopičnu akromegaliju ili mitotan da inhibira nadbubrežnu steroidogenezu kod sindroma ektopičnog lučenja ACTH) ili blokira djelovanje hormona na razini tkiva (demeklociklin za neprimjereno lučenje vazopresina).

HIPERKALCIJEMIJA

Na najčešći paraneoplastični sindrom, hiperkalcijemiju malignoma otpada 40% svih hiperkalcijemija. Oko 80% bolesnika s karcinomom i hiperkalcijemijom ima humoralnu hiperkalcijemiju posredovanu peptidom srodnim paratiroidnom hormonu, dok 20% ima lokalnu osteolitičku hipekalcijemiju posredovanu citokinima kao što su interleukin 1 i faktor tumorske nekroze. Mnogi tipovi tumora mogu izazvati hiperkalcijemiju (Tbl. 76-1). Bolesnici se mogu tužiti na slabost, umor, smetenost, anoreksiju, bol u kostima, poliuriju, opstipaciju, mučninu i povraćanje. Kad je razina kalcija visoka dolazi do smetenosti, apatije, kome i smrti. Srednje preživljenje onkoloških bolesnika s hiperkalcijemijom iznosi 1–3 mjeseca. Liječi se hidriranjem fiziološkom otopinom, forsiranjem diureze furosemidom, te davanjem pamidronata (60–90 mg IV) ili zoledronata (4–8 mg IV), čime se postiže kontrola razine kalcija unutar 2 dana i suprimira oslobađanje kalcija nekoliko tjedana. Kalcitonin (2–8 jed./kg) može biti koristan ako je potrebno brzo djelovanje. Peroralni bifosfonati mogu se rabiti za kronično liječenje. Kada se radi o hematološkim zloćudnim bolestima hiperkalcijemija može odgovoriti na glukokortikoide.

HIPONATRIJEMIJA

Najčešće se otkriva u asimptomatskih bolesnika prilikom određivanja elektrolita u serumu. Hiponatrijemija je obično posljedica lučenja arginin vazopresina iz tumora, a naziva se sindrom neprimjerenog lučenja antidiuretskog hormona (SIADH). Atrijski natriuretski hormon može također dovesti do hiponatrijemije. SIADH se najčešće javlja kod mikrocelularnog karcinoma pluća (15%) i raka glave i vrata (3%). Brojni lijekovi mogu izazvati ovaj sindrom. Simptomi poput umora, slabe koncentracije, mučnine, slabosti, anoreksije i glavobolje mogu se suzbiti ograničenjem unosa vode na 500 ml/dan ili blokiranjem učinaka hormona s 600–1200 mg demeklociklina dnevno. Konivaptan, blokator vazopresinskih receptora, djelotvoran je PO (20–120 mg 2× na dan) ili IV (10–40 mg), naročito u kombinaciji s ograničenjem tekućine. Kod teške hiponatrijemije (<115 meq/L) ili u slučaju promjene duševnog stanja može zatrebati infuzija normalne fiziološke otopine i furosemida; zbog sprječavanja komplikacija brzina korekcije treba biti <1 meq/L na sat.

SINDROM EKTOPIČNOG LUČENJA ACTH

Kada se pro-opiomelanokortin mRNK u tumoru pretvori u ACTH može doći do prekomjernog lučenja glukokortikoida i mineralokortikoida. Bolesnici razvijaju Cushingov sindrom s hipokalijemičnom alkalozom, slabost, hipertenziju i hiperglikemiju. Oko 50% slučajeva se javlja uz mikrocelularni karcinom pluća. Stvaranje ACTH loše utječe na prognozu. Ketokonazol (400–1200 mg/dan) ili metipiron (1–4 g/dan) mogu inhibirati sintezu adrenalnih steroida.

Opširnije vidi u Jameson JL, Longo, DL: Paraneoplastic Syndromes: Endocrinologic/Hematologic, pogl. 121, str. 608, u HPIM-19.